Uhlelo lwesiNdebele

Isabizwana senani

Sisakha phezulu kweziqu lezi ezilandelayo

-dwa   –nke   – bili    –thathu     –ne     -nhlanu

 

Isigaba                         Isabizwana soqobo                         Isabizwana senani

Okhulumayo                  mina                                                            ngedwa

Ubunengi                      thina                                     sonke               sodwa

Okhuluma laye             wena                                                             wedwa

Ubunengi                      lina                                      lonke                lodwa

1Umfana                         yena                                                             yedwa

2Abafana                        bona                                    bonke                bodwa

3Umuzi                          wona                                                              wodwa

4Imizi                            yona                                    yonke                 yodwa

5 Ilitshe                         lona                                                                lodwa

6Amatshe                     wona                                    wonke              wodwa

7Isihlahla                     sona                                                               sodwa

8 Izihlahla                    zona                                       zonke              zodwa

 

Esikuphawulayo ngesiqu -nke

  1. Sakhiwa ngesivumelwano senhloko lesakhi sesabizwana senani u- o lesiqu senani u- nke.
  2. Uma isivumelwano senhloko kungu- u uguquka abengusingankamisa –w.
  3. Uma isivumelwano singu- i uguquka abengusingankamisa – y.
  4. Uma isivumelwano senhloko silongwaqa lonkamisa indawo kankamisa ithathwa ngu- o.

 

 

Isigaba/ ibizo             -bili               -thathu              -ne                 -nhlanu

  1. abantu                bobabili      bobathathu       bobane          bobahlanu
  2. imizi                   yomibili       yomithathu       yomine         yomihlanu
  3. amatshe             womabili     womathatu       womane       womahlanu
  4. izihlalo               zombili         zontathu           zone              zonhlanu
  5. izimvu               zombili          zontathu            zone             zonhlanu
  6. ubuhlanu         bobubili         bobuthathu        bobane       bobuhlanu
  7. ukudla             kokubili          kokuthathu        kokune       kokuhlanu

 

 

Isabizwana sokuchasisa

Sakhelwa phezulu kwesichasiso. Isichasiso sibayisabizwana sokuchasisa uma sandulele usobizo esimchazayo kumbe siyinhloko.

  1. Uma sandulele ibizo.

Ezami inkomo zisemadlelweni.

 

 

  1. Uma siyinhloko yomutsho.

Elami yilo elihamba phambili.

 

 

 

 

Isabizwana sokukhomba

Uhlelo lwesiNdebele

Kule zabizwana zokukhomba ezintathu.

  1. Isabizwana sokukhomba eduze.
  2. Isabizwana sokukhomba buqamama kumbe bucwala.
  3. Isabizwana sokukhomba khatshana kumbe kude.

 

  Isabizwana sokukhomba

Isigaba              Ibizo            eduze      buqamama             kude

1                        umuntu          lo           lowo                      lowaya

2                        abantu          laba        labo                       labaya

3                        umuzi           lo           lowo                       lowaya

4                          imizi            le/leyi        leyo                     leya

5                          ilitshe          leli               lelo                      leliya

6                          amatshe      la/lawa          lawo                     lawaya

7                          isihlahla      lesi                leso                       lesiya

8                          izihlahla      lezi                 lezo                       leziya

9                          inja              le/leyi            leyo                         leya

10                         iziNja           lezi               lezo                          leziya

11                         uluju             lolu               lolo                         loluya

14                         ububi           lobu              lobo                        lobuya

15                          ukufa           lokhu           lokho                       lokhuya

 

Ukwakhiwa kwesabizwana sokukhomba eduze.

  1. Sisakha ngesakhi sokukhomba u- la lesiqalo sebizo.
  2. Unkamisa wesakhi sokukhomba ulumbana lonkamisa wokuqala wesiqalo sebizo.
  3. Umankankani lokulandelayo kuyasuswa.

 

 

Isigaba   Isakhi sokukhomba      Isiqalo sebizo     Isabizwana sokukhomba eduze

  1. la                              um/umu                 lomu> lo
  2. la                              aba                        laba>   laba
  3.   la                             umu                       lomu> lo
  4.  la                              imi                         lemi>  le
  5. la                               ili                            leli> leli
  6. la                                ama                        lama> la
  7. la                               isi                           lesi>   lesi
  8. la                                izi                           lezi> lezi
  9. la                                iN                            leN> le
  10. la                                iziN                        leziN> lezi
  11. la                               ulu                          lolu> lolu
  12. la ubu                         lobu> lobu
  13. la uku                          lokhu> lokhu

 

 

  1. Isakhi sokukhomba (la) + isiqalo sebizo (um) = lo. Umankankani u (m ) uyasuswa.
  2. Isakhi sokukhomba (la) + isiqalo sebizo (imi) = le. Umankankani (mi) lokulandelayo kuyasuswa.
  3. Isakhi sokukhomba (la) + isiqalo sebizo (aba) = laba.
  4. Isakhi sokukhomba (la) + isiqalo sebizo (isi) = lesi.

Nanzelela ukulumbana kwabonkamisa.

a + a = a

a + i = e

a + u = o

 

Ukwakhiwa kwesabizwana sokukhomba buqamama/bucwala.

  1. Sakhelwa kusabizwana sokukhomba eduze.
  2. Uma isabizwana sokukhomba eduze singu- la loba u- lo sijobelela u- wo. la = lawo

lo = lowo

  1. Esilelunga elilodwa u- le sijobelela u- yo. Isib. le = leyo
  2. Uma silamalunga amabili sisusa unkamisa osekucineni sijobelele u – o. Isib. lezi = lezo leli = lelo laba= labo

 

Ukwakhiwa kwesabizwana sokukhomba kude/khatshana.

  1. Sakhelwa phezulu kwesabizwana sokukhomba eduze.
  2. Uma silelunga elilodwa sijobelela u- ya. lo = loya    le = leya
  3. Uma silamalunga amabili lakho sijobelela u- ya.   lesi = lesiya      lezi = leziya
  4. Silakho ukuthi sijobelele isijobelelo sokukhomba kude u- yana. la = layana                 le= leyana

 

Ukusetshenziswa kwesabizwana sokukhomba emtshweni.

  1. Singandulela ibizo
  2. Le indlu inhle.
  3. Lelo ijazi ngelakhe.
  4. Leyana inja ilolaka.

 

  1. Singalandela ibizo
  2. Umntwana lo
  3. Umama lowo
  4. Ubaba lowaya omi esihlahleni.

 

  1. Singaba yinhloko yomutsho
  2. Lo uhlala yedwa.
  3. Lowo ufuna imali yakhe.
  4. Lowaya oya edolobheni.

 

  1. Singaba ngumenziwa
  2. Lo utshaywa ngugogo.
  3. Lowo olunywe zinyosi.
  4. Lowaya othelwe ngodaka.

 

  1. Singalandelana lesinye isabizwana
  2. Yena lo umfana udlala ibhola.
  3. Sona leso isitsha singcolile.
  4. Bona labaya abafana babotshiwe.

 

Isabizwana soqobo

UHLELO LWESINDEBELE

 

ISABIZWANA

Kule mihlobo yezabizwana emine

  1. Isabizwana soqobo
  2. Isabizwana sokukhomba
  3. Isabizwana senani
  4. Isabizwana sokuchasisa

Isabizwana ligama elingamela ibizo emtshweni njalo lenze umsebenzi webizo.

Isib.     UThabo udlala ibhola.

Yena udlala lona.

 

Isabizwana soqobo

Sisinanzelela ngesijobelelo saso u – na

 

Ukuhlela isabizwana ngezigaba zamabizo.

 

Isigaba                               ubunye              ubunengi

Okhulamayo                      mina                   thina

Okhuluma laye                  wena                  lina

Okhuluma ngaye                yena                  bona

1                                         yena                  bona

2                                         wona                  yona

3                                         lona                    wona

4                                         sona                    zona

5                                         yona                    zona

6                                         lona                     zona

7                                        bona

8                                         khona

 

Ukwakhiwa kwesabizwana soqobo

  1. Sisebenzisa isivumelwano senhloko lesakhi sesabizwana soqobo u- o lesijobelelo sesabizwana soqobo u- na, unkamisa wesivumelwano senhloko uyasuswa. Kodwa le indlela kayivumi kuzo zonke izigaba.

Isivumelwano senhloko (si)+ isakhi sesabizwana soqobo (o)+ isijobelelo sesabizwana        soqobo (na) = sona. Unkamisa wesivumelwano senhloko (i) uyasuswa.

 

  1. Isabizwana soqobo silakho ukusakha ngesiqalo lesijobelelo u- na

mi (isiqalo) + na (isijobelelo sesabizwana soqobo) = mina

 

Ukusetshenziswa kwesabizwana soqobo emutshweni

 

  1. Singaba yinhloko yomutsho.

Isib.  Lona limnandi.

  1. Singaba ngumenziwa.

Isib. Yena utshaywa ngubaba.

  1. Singandulela ibizo emtshweni.

 Wona umuzi muhle.

  1. Singalandelana lesinye isabizwana

Ngifuna yena lo.

  1. Singalandela ibizo.

Ugogo yena unatha umkumbi.

 

uhlelo lwesiNdebele

UHLELO LWESINDEBELE

Amagama asetshenziswa ukwakha amabizo

  1. Umsuka (roots)- yingxenye yesenzo engaguqukiyo njalo engeke yaguquka.
  2. Iziqalo (prefexes)- yingxenye yegama esekuqaleni kwalo, ilakho ukuguquka.
  3. Iziqu (stems) – yingxenye yegama esalayo nxa kususwe isiqalo.
  4. Izivumelwano (concords) – lezi yizakhi eziletha ukuvumelana kwamagama asetshenziswe emtshweni.
  5. Izijobelelo (suffixes)- yizakhi ezifakwa ekucineni kwegama e.g imbuzi- imbuz(ana).
  6. Izakhi (affixes)- yizakhi ezifakwa ekuqaleni, phakathi kumbe ekucineni kwegama.
  7. Onkamisa (vowels)- yimisindo yenkulumo ephuma kungela kuvaleka komoya (a,e i, o, u).
  8. Ongwaqa (consonants)- yimisindo engela bonkamisa (b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, s, t, v, w, x, y, z).

 

Ukwakhiwa kwamabizo qho

  1. Ngamabizo nje

Isib. ilizwe (ibizo nje) – uLizwe (ibizo qho).

Livela kubizo nje –ilizwe. Sisusa unkamisa  u- i osekuqaleni siqale ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

  1. Ngezinciphiso

Isib. Umfanyana (isinciphiso) – uFanyana (ibizo qho).

Livela kusinciphiso –umfanyana.  Sisusa isiqalo u- um endaweni yakhe sifake isiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa olandelayo abe ngugwaqa omkhulu.

 

 

  1. Ngesabizwana soqobo

Isib. Thina (isabizwana soqobo) – uThina(ibizo qho).

Livela kusabizwana soqobo u – thina. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

  1. Ngesabizwana senani

Isib. yendwana  (isabizwana senani esinciphisiweyo)- uYedwana (ibizo qho).

Livela kusabizwana senani esinciphisiweyo u- yedwana. Siqala  ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

  1. Ngesiphawulo

Isib. ncane (isiqu sesiphawulo)- uNcane (ibizo qho).

Livela kusiqu sesiphawulo u–ncane. Siqala  ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

 

  1. Ngesibaluli

Isib. mhlophe (isibaluli)- uMhlophe (ibizo qho).

Livela kusibaluli u–mhlophe. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

 

  1. Ngezenzo

Isib. dlala (isenzo) – uDlala (ibizo qho).

Livela kusenzo u–dlala. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

 

  1. Ngezenzukuthi

Isib. dili (isenzukuthi)- uDili/ uDiliza (ibizo qho).

Livela kusenzukuthi u-dili. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu. Ekucineni sijobelela u-za.

 

Isib. thuthu (isenzukuthi)- uThuthuka (ibizo qho).

Livela kusenzukuthi u-thuthu. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu. Ekucineni sijobelela u-ka.

 

  1. Ngamabizo muntu

Isib. umtshumayeli (ibizo muntu)-  uMtshumayeli (ibizo qho).

Livela kubizo muntu –umtshumayeli. Sisusa isiqalo u-u siqale ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

 

Isib.isibotshwa (ibizo muntu)- uSibotshwa (ibizo qho).

Livela kubizo muntu –isibotshwa. Sisusa isiqalo u-i siqale ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

 

  1. Ngamabizo nto

Isib. uthando( ibizo nto) – uThando (ibizo qho).

Livela kubizo nto –uthando. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

 

  1. Ngamabizo mbaxa

 

a.Singakha amabizo mbaxa ngokusebenzisa izakhi lezi (So, Ma , No)

So- kufinyezwe igama elithi uyise, kutsho ukuthi uyise walokhu lalokhuya.

Isib. amanga- uSomanga/uSomangase.

So(isakhi esikhomba uyise)+ a (uyasuswa) manga (ibizo nje)+ se (isijobelelo).

uSobantu- uyise wabantu.

uSompisi- uyise wempisi.

 

no- kufinyezwe igama elithi unina, kutsho ukuthi umama/unina walokhu lalokhuya.

uNokuthula- unina wokuthula.

uNothando- unina wothando.

uNonceba- unina womusa

 

ma – yisakhi esikhomba abantu besifazana.

umaDube- umntaka Dube.

umaKhumalo- umntaka Khumalo.

 

b.Singakha amabizo mbaxa ngokubhaxanisa incezu zenkulumo.

-izifo (ibizo) + zonke(isabizwana)= uZifozonke (ibizo qho).

-inkabi (ibizo)+ ende (isiphawulo) = uNkabinde (ibizo qho).

-isinini (ibizo) + sami(ubumnini) = uSininisami (ibizo qho).

-isihlangu (ibizo) + sinye (inani) =  uSihlangusinye (ibizo qho).

-izwe (ibizo) + lifile (isenzo) = uZwelifile (ibizo qho).

-umfana(ibizo) + futhi (isihlanganiso) = uMfanafuthi (ibizo qho).

-dabula(isenzo)+ okwakhe(isabizwana) uDabulokwakhe(ibizo qho).

 

 

 

uhlelo lwesindebele

UHLELO LWESINDEBELE

Ukusetshenziswa kwamabizo emtshweni

  1. Ibizo lingaba yinhloko yomutsho.

Nanzi izibonelo:

UNonhlanhla uya emfuleni.

Ijaha liyegamula intungo zokufulela.

Ugogo uyetheza inkuni.

  1. Ibizo lingaba ngumenziwa emtshweni.

Nanzi izibonelo:

UNtombana utshaywe ngumnewabo.

UThemba ukhatshwe ngubabhemi.

 

Ukusetshenziswa kwamabizo amanengi emtshweni owodwa.

  1. Uma emtshweni kusetshenziswe amabizo ayinhloko njalo kungamabizo aphathelane labantu kusetshenziswa isivumelwano senhloko u- ba.

Isib. Umnewethu lomkakhe bazafika ntambama.

  1. Isivumelwano senhloko singavumelana lebizo lokuqala eliyinhloko.

Isib. Inkosi lezinduna zayo ifike izolo.

  1. Kwesinye isikhathi isivumelwano senhloko singavumelana lebizo okuyilona elisondele esilandisweni.

Isib. Amanye amajaha lezinye intombi zithanda ukugida.

  1. Uma amabizo asetshenziswe emtshweni kungabantu kanye lezinyamazana kumbe ezinye izinto kuvame ukuthi kuqalwe ngabantu emtshweni.

Isib. Umfana lenja yakhe uyezingela egangeni.

  1. Uma kuzinyamazana zodwa njalo kungamabizo awesigaba sinye kusetshenziswa isivumelwano saleso sigaba.

Isib. Izimvu lembuzi ziyadla.

  1. Uma amabizo asetshenziswe njengenhloko engamagama ezinto kusetshenziswa isivumelwano senhloko u- ku.

Isib. Inkomo lembuzi kuhlala esibayeni.

  1. Uma isilandiso sandulela inhloko yomutshokuvamile ukuba kusetshenziswe isivumelwano u- ku.

Isib. Kufike amadoda amabili izolo.

 

Isivumelwano sikamenziwa yiso esiletha ukuvumelana phakathi kwesenzo lomenziwa.

Isib. Ugogo uyayitshaya (isenzo) ingane (umenziwa).

 

 

 

 

 


 

 

Uhlelo lwesiNdebele

UHLELO LWESINDEBELE
AMABIZO
Amabizo akhiwa ngeziqalo leziqu. Isib. Umfana= um (isiqalo) + fana (isiqu).
Iziqalo zamabizo zakhiwa ngezakhi lezi, unkamisa wokuqala wesiqalo (pre-prefix) lesiqalo sangempela (true- prefix). Isib. Ulu= u (unkamisa wakuqala wesiqalo) + lu (isiqalo sangempela).
Ukusetshenziswa kwebizo emtshweni
Ibizo lingasetshenziswa 1. Njengenhloko/menzi emtshweni. 2. Lingaba ngumenziwa emtshweni 3. Lingasebenza ukulandisa emtshweni libe yisibanjalo. 4. Lingaba yisiqu sesandiso sendawo. Isib. Kumama.

Izigaba Zamabizo
Ukuhlela amabizo ngendlela ka Carl Friedrich Meinhof. Izigaba 16, 17 lo 18 ayisiwo mabizo kodwa yizandiso zendawo.
Isigaba
Isiqalo Ibizo
1. umu-, um- umuntu, umfana
1a. u- Ubaba
2. aba- abantu ,abafana
2a. o- obaba
3. umu-, um- umuthi, umthando
4. imi- Imithi/imithando
5. i-, ili-, ilitshe, ilizwe
6. ama- amatshe,amazwe
7. isi-, is- isihlahla,
8. izi-, iz- Izihlahla
9. iN- Inkomo
10. iziN-, izi- izinkomo
11. ulu-, ulw- uluthi, ulwazi
12. — —
13. — —
14. ubu-, u-, ub- ubuhle, utshani, uboya
15. uku-, uk-, ukw- ukufa, ukoma, ukwakha
16. pha- Phandle
17. ku- kude
18. mu- muva

 

Ukuhlela amabizo ngendlela ka Clement Martyn Doke.
Isigaba
Isiqalo Ibizo
1. umu-, um- aba/abe umuntu, abantu
1a. u- o- Ubaba,obaba
2. Um/umu- imi- Umuthi, imithi

3. Ili- ama- Ilizwe,amazwe
4. Isi- izi- Isibozi,izibozi
5. iN- iziN- Inhlwa,izinhlwa
6. Ulu- iziN Uluthi,izinti
7. Ubu- u- Ubukhosi,uboya
8. Uku Ukufa,ukukhanya

Imihlobo yamabizo
1. Amabizo qho (proper noun)- ngamabizo abantu, izibongo, imifula, izintaba, inyanga zomnyaka, amalanga eviki . isib. uMzingwane, uMgqibelo.
2. Ibizo nje- isib. insingo, ilitshe.
3. Isabizwana (pronoun)- isib. zodwa, yedwa.
4. Amabizomuntu- ngamabizo akhomba abantu abenza izenzo ezithile. Isib. umfundi, umtshayeli.
5. Amabizonto- ngamabizo ezinto ezitshiyeneyo. Isib. uthando, indumiso.
6. Amabizo mbaxa- amanye akhiwa ngezakhi (so, no kumbe ma), isib. Sobantu, Nonceba, Mansingo
-amanye akhiwa ngokubhaxanisa incezu zenkulumo . isib. ibizo (isinini)+ ubumnini (sami) = uSininisami .

 

ULIMI

ULIMI

Okhulumayo                         owesibili                                                                         owesithathu

  1. Umama                                unyoko                                                                              unina
  2. Ugogo                              unyokokhulu                                                                   uninakhulu
  3. Ubaba                                      uyihlo                                                                                uyise
  4. Ubabakazi                         uyihlokazi                                                                          uyisekazi
  5. Ubabamkhulu           uyihlomkhulu                                                                  uyisemkhulu
  6. Umzawami                   umzawakho                                                                     umzawakhe
  7. Umalumami                umalumakho                                                                  umalumakhe
  8. Umntanami                   umntanakho                                                                 umntanakhe
  9. Umnawami                   umnawakho                                                                   umnawakhe
  10. Udadewethu                    udadewenu                                                                   udadewabo
  11. Umnewethu                    umnewenu                                                                      umnewabo

 

ISIBONELO

a.Thabo : Ubabamkhulu uyekukha amanzi.

b.Themba: Uyihlomkhulu uyekukha amanzi?

c.Thabani: UThabo uthe uyisemkhulu uyekukha amanzi.

 

a.Sihle : Umama uyagula.

b.Sipho: Unyoko uyagula?

c.Sima : USihle uthe unina uyagula.

 

  1. Thabi: Ubabakazi sebhubhile.
  2. Thandi: Uyihlokazi sebhubhile?
  3. Thamu: UThabi uthe uyisekazi sebhubhile.

IZENZUKUTHI

  1. Ibhasi le igcwele nswi.
  2. Wathi toyi umuthi ekhezweni.
  3. Abantu basebethe gwaqa bemelele induna.
  4. Umthe waka ngempama.
  5. Uthethe utshwala wabuthi nku bahle baphela.
  6. Uthe qethu embedeni.
  7. Amanzi abegcwele enkoxeni ehamba esithi khapha.
  8. Wamuthi tuklu ngenduku esiswini.
  9. Umnyango ubuthe nge ebusuku.
  10. Uqotsheme wathi qotshotsho.
  11. Igundwane lithe sobe emlindini.
  12. Uthe bhudlu emanzini efuna ukuntsheza.
  13. Uthe tshwathi esixukwini.
  14. Inyoka yathi lungu yaphinda yabuyela emlindini.
  15. Uthe thutshu bonke babaleka.
  16. Umile uthe mpo .
  17. Weqe wathi tshopo.
  18. Udle wasutha nti.
  19. Umgwaqo uqonde nta.
  20. Isigqoko sakhe sibomvu gebhu.
  21. Uthe goje wonke umuthi.
  22. Amahlamvu aluhlaza tshoko.
  23. Phandle kumnyama tshu/bhuqe.
  24. Isitshebo satsha sathi qhu.
  25. Walala wathi nya/ Bahamba bathi nya/Wanyamalala wathi nya.
  26. Amanzi aqanda mo kawanatheki.
  27. Igwayi laphela lathi du.
  28. Isipikili lesi siqine nko.
  29. Utshwala bugcwele phamu eqhageni.
  30. Wamluma wamuthi nko.
  31. Uhlatshwe ngameva atshona athi ntwa.
  32. Lokho kunuka phu sokubolile.
  33. Unabe thwitshi ecansini.
  34. Uzonde kliki namuhla.
  35. Ukhwaze bathula zwi/cwaka.
  36. Inyama le ivuthwe busu.
  37. Umoya uvunguza kubi namuhla.
  38. Ilanga livutha bhe namuhla.
  39. Unqwaqwane umhlophe nke.
  40. Izulu lesiqotho lihuba kakhulu namuhla.
  41. Sisebenza gadalala kodwa ukuhola mpu.
  42. Wawathi mfe amanga.
  43. Ukudla kwakuthe hlikilili indawo yonke.
  44. Umuthi lo ubaba gamu.
  45. Isigodo sithe phoqo.
  46. Uzihlalele pekle emendweni.
  47. Inyembezi zathi tho tho.
  48. Amanzi athi ntsha empompini.
  49. Ufuqe isivalo wasivala sathi bha.
  50. Ukhame ubomvu bathi putshu/putu.
  51. Usukume wathi lothu masinyane.
  52. Kome qha/kele.
  53. Kuze kwasa kwathi ngwe elokhu ekhala.
  54. Lizelaphuma lathi chatsha belokhu begida.
  55. Umlilo utshisa vutha/bhe.
  56. Uhlale wathi vutshalala ebhuqwini.
  57. Isela lithe hlasi isikhwama labaleka laso.
  58. Uthe daca ngaphansi kwesihlahla.
  59. Ubophe wathi mfi ibhanti.
  60. Uthe sithe ezihlahleni.
  61. Wabathi phohlo utshwala banatha.
  62. Usethe hluthu ngoba ubegula.
  63. Wamuthi jeqe wasehamba emgamkhulumisanga.
  64. Ulokhu ethe zale lami kodwa kangimazi.
  65. Uthe chabu amahewu wasequbela omunye.
  66. Uthe nombe esihlahleni.
  67. Bamtshaya ilihlo lahle lathi patsha.
  68. Uwe wathi ga ngesiphndu.
  69. Uwe wathi mbo ngobuso.
  70. Uwe wathi tasa ngesisu.
  71. Wanethwa wabamanzi te.
  72. Ulume iqatha lenyama walithi dlithi.
  73. Inyoka yawa yathi laxa phansi.
  74. Umfana omude ugijime wathi thaphu thaphu.
  75. Igundwane lithe ntininini lacatsha.
  76. Ngizakubulala zhi wena.
  77. Umntwana lo ufunda ukuhamba uthi cathu cathu.
  78. Umvundla wathi phulukundlu esixukwini
  79. Ilanga lize latshona ntwa belokhu bedlala.
  80. Wavuka khwatshu.
  81. Wathi bhode ngemva kwezindlu.
  82. Ngezwa kusithi xhifi/klifi enhliziyweni yami.
  83. Wathi khwimilili esemangele.
  84. Wavuka ngovivi esiya emabhasini.
  85. Wathi qithi inqayi yotshwala phambili kwabo.
  86. Uthe mve wahle wanyamalala.
  87. Samuthi tshazi esiya eguswini.
  88. Bamuthi xhaka esezama ukubaleka.
  89. Wamdonsa isigqoko sathi klwe phakathi.
  90. Isalukazi sathi thinsi ga ngesiphundu.
  91. Wathi dinsi ngale kwesivalo.
  92. Wathi gqu ngedolo phansi.
  93. Wawa wathi bhu bamhleka.
  94. Intuthu ibambe nki emkulwini.
  95. Kuzwakale kusithi kho phezulu kwendlu.
  96. Inyoni zithe bhabhe esihlahleni.
  97. Ugxobe igundwane lahle lathi klifi.
  98. Wayithi hwatshu incwadi eyikhipha esikhwameeni.
  99. Ufanana xathu loyise.
  100. Wawathi ngcothu ameva enyaweni.
  101. Umkhonto wathi ngxi esihlahleni.
  102. Wayithi hluthu inqamu esandleni wabaleka layo.
  103. Walithi qotshe iqatha emlonyeni.
  104. Uthe sece kunina.
  105. Uthe qhunsu ngohleko/ Usethe qhunsu kancinyane kulanyakenye.

 

Ulimi lwesiNdebele

Ubuhlobo
1. Ugogo -ngowesifazana ozala umama/ubaba.
2. Ubaba omncane- ngowesilisa owelama ubaba.
3. Umkhwenyethu- ngowesilisa othethe udadewethu/ubabakazi.
4. Abanawami -ngabesilisa/abesifazana abangelamayo mina.
5. Umnewethu -ngowesilisa engimelamayo mina.
6. Ubabamkhulu- yindoda ezala ubaba/umama.
7. Omalume -ngabesilisa abazalwa lomama.
8. Umama omncane -ngumnawakhe kamama owesifazana.
9. Umama omdala -ngudadewabo kamama.
10. Ukhokho- ngowesilisa kumbe owesifazana ozala ubabamkhulu kumbe ugogo.
11. Abazawami- ngabantwana bakamalume.
12. Umlamu- ngumnawakhe/umntwana womnewabo womfazi engimthetheyo.
13. Umkhwenyana- yindoda yomntanakho.
14. Umalokazana- ngumfazi womntanakho.
15. Ubabamkhulu- ngumalumakhe kababa.
16. Ubabakazi – ngudadewabo kababa.
17. Ubabamkhulu- ngubabakazi kababa.
18. Ubabakazi- ngumzawakhe kababa wesifazana.
19. Ubaba omncane/ omdala- ngumzawakhe kababa owesifazana.
20. Umalume- ngumzawakhe kamama owesilisa.
21. Umama omncane/omdala- ngumzawakhe kamama owesifazana.
22. Umnanomntanami- ngumntwana wendodakazi/ indodana yami.
23. Umntanami- ngumtwana engimzalayo kumbe ozalwa ngodadewethu abancane labadala.
24. Obaba abadala- ngabanewabo bakababa.
25. Umamazala- ngunina wendoda engendele kuyo/ kumbe womfazi engimthetheyo.
26. Ubabazala- nguyise wendoda engendele kuyo/ kumbe womfazi engimthetheyo.
27. Obaba abancane- ngabanawakhe bakababa.
Amabizo enkomo
1. Indlezane- yinkomokazi esanda kuzala.
2. Inkabi- yinkomo enduna etheniweyo.
3. Inkunzi- yinkomo enduna engathenwanga.
4. Ijongosi- yinkomo enduna esesencinyane.
5. Ithokazi- inkomo ensikazi esesencinyane.
6. Isigqala –yinkomokazi engehlisiyo.
7. Inzomba- yinkomo egadwa ngabafana.
8. Ingudule- inkomo engelampondo.
9. Isalukazi -inkomokazi endala engasazaliyo.
10. Inxaha- inkomo enduna engathenekanga kuhle yasisiba phakathi kwenkunzi lenkabi.
11. Iguqa- lithole eselilikhulu kodwa lilokhu limunya.
12. Inkonyane- lithole elincinyane elisanda kuzalwa.
13. Inkomokazi- inkomo ensikazi.
14. Inyumbakazi- inkomokazi engazaliyo.

Izitho zenkomo
1. Amadikelwana- ngamathumbu aseduze lamalulu wona alobulongwe obulula athiwa cha cha ngegqamu ekhanywa.
2. Amalulu- ngamathumbu amancinyane angelabulongwe, amnandi abadala bathi awadliwa ngabantwana.
3. Amangqina- zinyawo zenkomo,ingxenye enyathela phansi.
4. Amantshontsho- yinyama esikwe ezithweni ezinengi zenkomo ephiwa abanhlinzileyo njengomvuzo.
5. Ezangaphakathi- yinyama yonke esesiswini senkomo, ulusu, amathumbu, amaphaphu.
6. Idanga- lihwahwa elikhulu ilembese ulusu lamathumbu.
8. Ifitshane- lithambo lomlenze wenkomo elilomnkantsho omnengi.
9. Impukane- yinyama ephezu kohlangothi ethi loba inkomo ikade ifile ibilokhu idikiza.
10. Impundu- yingxenye yesibindi.
11. Inhloko-likhanda lenkomo.
12. Inkamanzi- ngumlomo wangaphansi wenkomo.
13. Intandela/inkatha- yinyama engathi lijwabu eyembese imbambo zenkomo.
14. Isankala- kulapho okuxhume khona imikhono yenkomo.
15. Isinqe- kulapha okuxhume khona imilenze yenkomo.
16. Ububende- ligazi eliphekiweyo.
17. Ugalu- lithambo elingaphansi kwedolo lenkomo elilomnkantsho omncinyane.
18. Uhlangothi- lubhambo lokucina emuva, luyatebha, lubuthakathaka lufitshane kulezinye.
19. Umthala- ngumqolo oseluswini uyaklamuzeka nxa uwuhlafuna.
20. Ungiklane- yinyama yesifuba edliwa ngamakhossikazi.
Okuphathelane lenyoka
1. Ibululu- kumele likulume kabili ukuze usile.
2. Iginyambila- liyaxhathula njalo akupheli.
3. Iloyi- lihlola ukufa lingabonakala ekhaya.
4. Imamba- ingaluma umuntu uyaphenduka abemnyama. Ubuhlungu bayo ngumuthi wokutaba abantwana.
5. Indlondlo- ihlola ukubi okuzayo ingangena ekhaya.
6. Inhlangwana- kayandisi ukuluma.
7. Inhlathu- iyaginya. Ihlola okubi ingabonakala ekhaya.
8. Inkwaba- ilomhlanga obukhali osikayo.
9. Inyandezulu- ibulala amehlo ingakukhafulela.
10. Inyoka yabafazi- kuyavuthela, kungakuluma kuyabe kuthunyiwe.
11. Inyoka yomhlaba- ilamakhanda amabili. Iyahlola ingabonakala ekhaya.
12. Iphimpi- kulelimhlophe, elibomvu lelinsundu.
13. Ukhothikhothi – amathe ayo ayingozi, ingakuluma uyacaka njalo nxa ihluba lawe uyahluba.
14. Umgobho- kukhunjulwa ukuthi iyaphapha njalo idla ubuchopho bomuntu. Kodwa akula qiniso ukuthi yinyoka ekhona sibili.
15. Umhlwazi- yinyoka yamadlozi. Ungayibona usehambeni kutsho ukuthi uhambo lwakho luhle. Ungayibona ekhaya kutsho ukuthi uzaphekela amadlozi.
16. Usungulo-indanyazana njalo incinyane.

Okuphathelane lenyoni
1. Ihlolanyama- ingaquma phambi kwakho kutsho ukuthi kulenyama lapho oyakhona.
2. Ijuba- kulemihlobo emithathu. Untanyana, ivukuthu lothayi.
3. Ilinqe- lidla inyamazana efileyo.
4. Ingqugqulu- kayidliwa. Ingaquma phakathi komuzi ikhala ihlola ukufa.
5. Insendlu- iyakhala ibizela umuntu inyosi, inyoka kumbe isilwane.

Okuphathelane lenyanga zesintu
Inyanga zesintu zelapha ngezinyoka/amadlozi. Wona amadlozi aziveza ngamaphupho, ukugula lokuvaleka inzalo.
1.Ithwasa
Ukweqiswa udengezi ngumkhuba wokuvalelelisa kwethwasa. Inhlambelo ngumuthi oncedisa ukuthi idlozi liphume.
2.Isangoma
Sona siyathwasiswa njalo senzela umsebenzi waso ngaphandle komuzi. Kasisondeli lapho okufiwe khona.
3.Isanuse
Kasithwasiswa kodwa siyakhwezwa umoya. Siyahlahlula, sibona okwadlulayo, okukhona lokuzayo.
4.Iwosana
Igidela izulu njalo kayithwasiswa iyaphehlelwa.
5.Inyanga
Yona iyathwasiswa kodwa ithwasela emzini wayo. Kulenyanga etshaya amathambo leyamaphupho.
Inyanga yamaphupho iyaphutshiswa konke okuzayo. Inyanga etshaya amathambo layo iyaphupha.
Izinye inyanga ziyelapha kuthi ezinye zilayele isigulane kwenye inyanga.

Ingcazelo zamanye amabala esiNdebele
1. Ukuchinsa- ukuqalisa ukudla ikwindla.
2. Ukuqhatha- ukuqalisa ukulima insimu entsha.
3. Ukuthungulula- ukuqalisa ukuvuleka kwamehlo omdlwane ukuthi ubone.
4. Ukuncamulela- ukudla amahlaka kuqala kulabanye ngumfana ongayisiso sihwaba.
5. Ukuphemba- yikuqalisa ukubasa umlilo.
6. Ithwasa – ngumuntu ofundiswa ukuba yisangoma.
7. Iqgwetha- ngumuntu omela ababotshiweyo emthethwandaba.
8. Imbongi – ngumuntu owayehlala ebonga inkosi ngezibongo zayo.
9. Isigqili- ngumuntu osebenza nzima engaholi lutho.
10. Isanuse- ngumuntu onuka abathakathi.
11. Ukuzibula- yikuqalisa kwethokazi ukuzala ithole.
12. Ukusungula- ukuqalisa ukulima amasimu avele elinywa ekuqaliseni komnyaka.
13. Ukuthwasa- yikuphuma kwenyanga entsha iqalisa ukubonakala.
14. Ukuthomba- yikukhula komfana / intombazana iqalisa ukuba ngumuntu omdala.
15. Ukuhluma/ukuqhuma- yikuphuma kotshani lamahlamvu amatsha ekuqaliseni komnyaka.
16. Inyanga – ngumuntu owelapha abagulayo ngemithi yesintu.
17. Ibutho- ngumuntu olwa izimpi.
18. Umelusi- ngumuntu ogcina izifuyo.
19. Umlizane- ngumuntu ogcina abantwana khaya.
21. Umdlezane- ngumfazi osanda kubeletha.
22. Inkundla- kulapho amadoda axoxa khona indaba.
23. Iziko- lapho okubaswa khona umlilo.
24. Umkulu- indlu yokuphekela lokugcina izitsha zokupheka.
25. Esilotheni- lapho okuchithelwa khona umlotha.
26. Isibaya- lapho okuhlala khona inkomo.
27. Idale- lapho induna ethetha khona amacala.
28. Emadlelweni- lapho inkomo ezidla khona.
29. Ezaleni- lapho okuhlutshelwa khona umumbu.
30. Emlimeleni- lapho okulamasimu khona.
31. Ugcamo- lusetshenziswa ukuthunga amathikili.
32. Insingo- ngeyokuphuca inwele ekhanda/ kumbe ukucaba.
33. Ubhulo- ngolokubhula amabele.
34. Uqweba- ngolokuphusisa iguqa.
35. Usungulo- ngolokuthunga isitsha.
36. Usiba- lusetshenziswa ukubhala amabala.
37. Isancele- ngesokubaza.
38. Uhlaka- ngolokubopha owephukuleyo.
39. Isifu- ngesokuthiya inyamazana.
40. Ukopha- yikuphuma igazi.
41. Ukuminza- yikudla kakhulu.
42. iyisela- libhiza.
43. Ukuqaleka- ukufa ubuye uvuke.
44. Ukukhwenyeza- yikuqula.
45. Ukuphangalala- yikufa.
46. Imvimbi- lizulu elina lichophelela.
47. Ukufula- yikuthatha amabele emasimini.
48. Ukusela- yikuthatha izithelo egangeni.
49. Umchithiso- umuthi ophiwa izinja ukuze zibe bukhali ekuzingeleni.
50. Umqhuqhumbo- indumba ephekwa ingavuthwa.
51. Umgwili- ikhomane eliphekwa lingavuthwa.
52. Isanuse- umuntu onuka abathakathi.
53. Ukwethesa- ukulungisa inkanda yomntwana.
54. Umkhwaphavula- ngumthando wokuqala ephahleni lwendlu.
55. Umthiya- yisihlalo/umqamelo wesigodo.
56. Umthwebebe- inyosi eziloluju olumnyama esezilesikhathi zingathatshwa.
57. Isibuya- okulengalane leziphala.
58. Imbozisamahlanga- lizulu elina ebusika.
59. Indlukula- ingowane eyenziwa ngesigogo lensiba, yandise ikuthwalwa yizangoma.
60. Indonsakusa- inkanyezi ebika ukusa.
61. Umfasimbi- intuthu ebonakala ebusika isenziwa yikutshisa kwelanga.
62. Umncatsha- ngamabele ayembelwa esibayeni.
63. Ingumbamazwi- yingubo enhle ayayigqokwa ngamanina.
64. Umdango- ligceke lapho okwakugiyela khona amabutho.
65. Isihlangu- lihawu lokusina.
66. Amanxusa- ngamajaha ayethunywa yinkosi ukuyabulala labo inkosi eyabe ithe kababulawe.
67. Amadotshi- amatshana okuklwebha umlilo.
68. Umunge – isikhala esingaphansi kwegula okuphuma khona umlaza.
69. Isikhupha- inyama ephekwa idliwe ngakusasa isiqanda.
70. Inkubalo- imithi edliwa ngabafelweyo.
71. Umfuma- amafutha okugcoba enziwa ngolaza.
72. Igumbi- ingosi yendlu, ikhona (corner).
73. Ikhaba- ngamabele angakakhahleli.
74. Iwisa- yinduku elesiduku esikhulu.
75. Isixhokolo- lugojwana olulembaxa ezimbili lokufuqa amahlahla nxa ubiya.
76. Idlelaphezulu- liganyana.
77. Amafu- ngamayezi.
78. ihlathi- ligusu.
79. Indlulamithi- yintundla.
80. Isiqhazo- yiluthi lokuhloma endlebeni zoklekliweyo ukuze zingavaleki.

 

Izitsho

Izitsho lengcazelo
Umahluko phakathi kwesitsho lesaga yikuthi isaga sisetshenziswa sinjalo kasiguquki. Isitsho singaguquka kusiya ngendlela esisetshenziswe ngayo. Isitsho sona yisenzo esisetshenziswe ngendlela engajayelekanga.
Njengo mfundi wesi Ndebele ukhangelelwe ukwenelisa ukuchasisa ukuthi izitsho ezithile zitshoni. Ukhangelelwe njalo ukwenelisa ukuzisebenzisa lezi zitsho uma ubhala umsebenzi wendaba yokuzibumbela.
1.Ukudlula zisengwa- ukungabi lenhlonipho.
2.Ukungena umfazi- ukuthatha umfazi ofelweyo.
3.Ukufela ngaphakathi- ukungakhulumi okukukhathazayo.
4.Ukukhasela eziko- ukulanda ingozi.
5.Ukungena/ukubamba indlela- ukusuka uhambe.
6.Ukulibamba lingatshoni- ukusongela umuntu ukuthi uzamthola.
7.Ukufa kabili njengo mkhobo- ukulandwa ngolunye udubo wena uvele ulolunye.
8.Ukulala ngenxeba- ukuqinisela lanxa usizwa ubuhlungu.
9.Ukukhomba ngophakathi- ukuhlala kuhle.
10.Ukuba phakathi komhlane lembeleko- ukuhlala kuhle ungasweli lutho.
11.Ukukhuza uvalo- ukungesabi.
12.Ukutshaya phansi- ukwehluleka wena usithi uzamile.
13.Ukusenga lezimithiyo- ukungezelela amanga ukuze inkulumo ihlabuse.
14.Ukufulathelwa ngabaphansi- ukuba lomnyama.
15.Ukuhluba indlubu ekhasini -ukulandisa indaba kuhle ungatshiyi lutho, kungabi khona othandabuza ubufakazi bayo.
16.Ukukhala zome- ukukhala ungathuliswa muntu.
17.Ukuzidla- ukukhathazeka kakhulu.
18.Ukuxega abantu- ukuxabanisa abantu.
19.Ukuxega amadolo- ukuqhuqha usesaba.
20.Ukuzwa ngendaba- ukuzwa ngabantu kumbe ngabasiki bebunda.
21.Ukuveza elomhlathi- ukubobotheka/ukuhleka.
22.Ukubamba umoya- ukungatholi lutho.
24.Ukuthathela ngejubane- ukugijima kakhulu.
25.Ukuthathela izinto phezulu- ukwenza masinyane.
26.Ukuncweba umuntu indlebe- ukunyenyezela umuntu ngolutho olungahle lumpambanise nxa engalimukanga.
27.Ukugeza izandla- ukukhalala.
28.Ukudlala ngomuntu- ukumkhohlisa.
29.Ukuthwala imikhono ekhanda- ukukhala uhlaba umkhosi.
30.Ukuthutha izindaba- ukukhuluma ngendaba zabanye abantu.
31.Ukudla ubuthungo- ukulala.
32.Ukuzidel amathambo- ukungabi lendaba.
33.Ukuba lesandla- umuntu ongatshiyi lutho alubonayo angalweba/ olisela.
34.Ukuba leminwe- umuntu othi engenza ulutho ngezandla zakhe kuphume kukuhle njalo kubukeka.
35.Ukuba lonyawo- ukuthanda ukuhamba.
36.Ukwenwaya impumulo- ukukhonona ukuvuma into ongayiboni kuhle.
37.Ukwenza amehlo amhlophe- ukujabulela umuntu ophunyuke engozini ethile.
38.Ukwesaba umnyama ongela mpisi- akufanele umuntu esabele khatshana engakazami.
39.Ukwanda ngomlomo- ukuchothoza ivila ukuthi lilindele ukudla lingafuni ukusebenza.
40.Ukuzokhela amalahle ekhanda- ukuzilethela udubo kumbe ubunzima.
41.Ukuzembula amakhwapha- ukuchazela umuntu ulutho uze wedlulise, umtshele lemfihlo engakuthelela ihlazo.
42.Ukuzitshaya isifuba- ukuziqakisa ekukhulumeni.
43.Ukuwuphemba ungawothi- ukusungula ulutho olungakwenza uphumelele kodwa lukwehlule lube solusenziwa ngabanye.
44.Ukuvala umuzi ngehlahla- ukufelwa kakhulu umuzi uze uphele wonke du.
45.Ukuvusa umhlonga- ukuvusa ulaka.
46.Ukutshaya utshani- ukubaleka uhle unyamalale ukuze ungabonwa.
47.Ukutshaya inala- ukuvuna amabele amanengi.
48.Ukuthwala ilunda- umuntu othi angathola ulutho oluhle abeseziphakamisa kungathi lololutho aluseyikuphela.
49.Ukususela amanqe- ukubulala umuntu.
50.Ukuphosa ilizwi- ukuthola ithuba lokukhuluma.
51.Ukuqhoba ithambo- ukuxoxa indaba ezimnandi.
52.Ukuthathwa yinto- ukuthi nxa kade uhlezi labanye, kuthi nxa sekukhona osekukukhathazile usuke uhambe loba ubaleke.
53.Ukulala ngamanzi- ukuhlaselwa yindlala, akusadliwa lutho.
54.Ukuhlala njengethumba- ukungananzeleli indawo okufanele uhlale kiyo.
55.Ukuhlala ngendlebe- ukulibala ungezwa nxa ubizwa.
56.Ukuhlangana lembila zithutha- ukuphelelwa yinkani ngemva kokucabanga ukuthi uzaphumelela.
57.Ukugwetshelwa ugodo- isigwebo somuntu ozabulawa.
58.Ukufela amafufu njengegundwane- ukufela ize.
59.Ukugila imikhuba- ukuba lezenzo ezidida ingqondo.
60.Ukugcika indlebe ngeminwe- ukungalaleli abakucebisayo.
61.Ukuduma ikhanda- ukungazwisisi.
62.Ukudlisa imbuya ngoluthi- ukubalocuku kwabanye abantu.
63.Ukudinga ngamehlo abomvu- ukudinga/ukubona into efuneka kakhulu.
64.Ukucitsha umhawu- ukunatha utshwala kumbe amanzi.
65. Ukubamba iziboya- ukuphunyukwa yinto obusulethemba lokuthi usuyitholile.
66.Ukubamba izulu- kubatshazwa ubude.
67. Ukubamba ngamazinyo- ukusebenza ngamandla.
68.Ukubamba owangaphansi- ukumangala.
69.Ukuba yinsingo- ukuba bukhali okwedlulisileyo esifazaneni kumbe esiliseni.
70.Ukubhekwa yisambane- ukubalomnyama.
71.Ukucela empunzini- ukubaleka.
72.Ukuthwetshulwa yingwe- selokhu wazalwayo kakaze akubone okunje.
73.Ukwehlukanisa imbambo lomgogodla- ukuchasisa kucace.
74. Ukutshelwa yikuncitshwa- kukhuthazwa ukuthi kuhle umuntu azibonele.
75. Ukutsha amathe- ukumangala.
76. Ukuqhuba imbuzi- umuntu akwenzayo edakiwe.
77.Ukuhamba ze- ukuhamba nqunu.
78.Ukuvalelisa amabele- ukufa.
79.Ukuvuka kule- ukuvuka ekuseni kakhulu.
80.Ukuthela utshwala- ukunatha.
81.Ukuba yindlubu ewele ephokweni- ukwehlukana/ukungenzi okufanana labanye abantu.
82.Ukudla amalahle- ukuthetha kakhulu.
83.Ukugana unwabu-ukuzonda kakhulu.
84.Ukuphazima kweso- masinyane.
85.Ukuphoselana inyoka iphila- ukuphikisana.
86.Ukuthaphana ngamehlo- ukukhangelana.
87.Ukuluma umlomo wangaphansi- ukuzimisela.
88.Ukuvula umuntu amehlo- ukumenza ahlakaniphe.
89.Ukuhlafuna indaba- ukukhuluma indaba.
90.Ukugida uziqakezela- ukwenza ulutho uphinde uzibuke wena ngokwakho.
91.Ukudla ubuchopho- ukucabanga okujulileyo.
92.Ukuzwa ngelikabathi- ukuzwa ngamahungahunga.
93.Ukuzidlisa satshanyana- ukuhlolisisa ukuze ubone umumo.
94.Ukuphozisa amaseko- ukuphuza.
95.Ukuziquma ulimi- ukukholisa ukudla.
96.Ukudliwa ngumthetho- ukubotshwa.
97.Ukugqiba umgodla- ukudla usuthe.
100.Ukungawuhlanganiseli mlomo- ukumangala.
101.Ukubangwa lezibi- ukuphosa ufe.
102.Ukulindwa- ukubanjwa ngumkhuhlane kakhulu.
103.Ukuvukisana ngolutho- ukukhuluma ngolutho nsukuzonke.
104.Ukutshona phansi njengomswenya- ukunyamalala.
105.Ukuhlanganisa amakhanda- ukuncedisana kudingwa icebo.
106.Ukuthatha inyathelo- ukwenza ulutho ngemva kokuhlolisisa.
107.Ukuncweba indlebe- ukutshela omunye umlimukisa.
108.Ukudonsa indlebe- ukulaya.
109.Ukuvulela umuntu isifuba- ukumtshela imfihlo.
110.Ukuyangomtsha wendoda- ilanga selitshona.
111.Ukuba lensuku ezimfitshane- ukuguga/umuntu esezakufa.
112.Ukufaka umuntu ekhwapheni- ukumethemba.
113.Ukuzinuka amakhwapha- ubokhuluma kumbe wenze uzinanzelela.
114.Ukumphekela ezilamatshe- umlayile/ umkhawulisile
115.Ukukhala eziwela esiswini- loba engatshengiseli kodwa udabukile.
116.Ukulumela ngokhuni- ukuthwala nzima/ ukuhlupheka.
117.Ukuqunywa umlomo- ulwazi soluphelile/sebezebakufica.
118.Ukuzibopha ngawakhe amaketane- imisebenzi yakhe isimfake phakathi kohlupho.
119.Ukutshaya ekhaleni- uphe impendulo eqondileyo.
120.Ukudlela egilweni- kachelesanga uhlezi ngokunqineka.
121.Ukuginya ilitshe- ukubeka isibindi/ ukuqinisela.
122.Ukuzigwaza ngowakhe- ubethi uloya omunye umuthi wakhe waphenduka wadla yena.
123.Ukuhamba phezu kwamawa- impilo yakhe isengozini.
124.Ukudlela emakhukhwini- ukuncitshana.
125.Ukutshaya inja ngekhanda- ukuba ngumyanga.
126.Ukuwelwa ngamazolo- ukuba lenhlanhla uzuze ulutho oluhle.
127.Ukudla usesulela phansi njenge gundwane- ukungabongi.
128.Ukuluma uphozisa njengegundwane- ukubaliqili.
129.Ukungena ngenxeba njengempethu- ukugegelela osenkathazweni.
130.Ukubambisa ilitshe/udonga- ukubalimenemene/ ihulukuqu othembisa amanga.
Umthapho (References)
Mnkandla P.N (1978) Ulimi Lwethu, Mambo Press, Gweru
Mnkandla P.N (1970) Ilifa labobaba, MamboPress, Gweru
Nyamambi A. M and Dladlazela P (1975) Izaga, Mambo Press, Gweru

 

IZAGA LENGCAZELO

Izaga lengcazelo

1.Ababuyisi baphambili- okubi kubi ungaze ubalekele ulaywa uzafika ulaywe ngokufanayo lapho oya khona.
2. Abake babonana bayaphinda babonane- uma abantu bevalelisana babalesifiso sokuphinda bahlangane, bahlalisane njengakuqala.
3.Abantwana bensimba bahamba belandelana- kuyabe kulaywa abantwana bomfazi ukuthi bangalwi bangahluphani.
4.Agelezela lapha okwehle khona- kulula ukwethesa icala komeyisayo kulalowo omesabayo.
5.Akubeyelwa muva kunge mkhondo- konakele konakele , ukukhala akusizilutho
6.Akubuyelwa nganxanye kungemanzi- nxa kukhulunywa indaba abantu abaze bavumelana bonke.
7.Akunkwali yaphandela enye- kuyingozi ukuthuma omunye umuntu ukuba akwenzele olunye ulutho olwaziyo ukuthi laye uyalufuna ngoba hlezi akuphambanise.
8.Akuntombi yagana inyamazana- lanxa ungangala uzakwendela komunye onjengami.
9.Akuqili lazikhotha emhlane- kukhuzwa umuntu othanda ukwenza okubi ngoba esithi uhlakaniphile, ngelinye ilanga uzabanjwa.
10.Akusilima sindlebende kwabo- ububi bomuntu bubonwa ngabangaphandle, abazalana laye kababuboni.
11.Amajodo awela abangela mbiza- empilweni izinto kazivamanga ukuthi ziqondane/ okuhle kutholwa ngabangela ndaba lakho.
12.Ameva ayabangulana- sinceda abasincedayo lathi.
13.Awumbiwa godi linye- zinengi indlela zokwenza ulutho oluthile.
14.Ayikhabi zibaya zimbili- ungaze uphunyuke entweni embi, ungacabangi ukuthi uzaphinda uphunyuke njalo, uyazikhohlisa/ kutshiwo intombi esekukade iwala amajaha isithe yabanjwa ngelinye ijaha eliyinkonjwa.
15.Abapheki abanengi bayabona ububende- omunye angathi ngiyazi lomunye laye athi ngiyazi kuyonakala.
16.Buchitheka bugayiwe- kungonakala abantu bona besithi sokulungile.
17.Elenxeba ilenxeba- loba befihla kodwa olecala uzabonakala.
18.Elethunga ayisengelwa phansi- umuntu olusizo kuwe ungamtshaphazi, mphathe kuhle ngoba ungamtshaphaza uzakuncitsha izinto zakhe ubusuhlupheka.
19.Emuva kuphambili- okwenza lamuhla kuyakwenzeka lakusasa.
20.Enyathele udaka inathile- olecala uhle abonakale ngokudliwa ngumzwangedwa.
21.Eyomdeni ayingenwa- kuxwayiswa umuntu ukuthi angangeneli ezomuzi wabantu ngoba isisusa sazo engasazi.
22.Guga sithebe kade wacholela- yekela ngiluphale kade ngangizenza izinto ezinhle
23.Ibele lendlela kalivuthwa- intombi enguvuma zonke iphetha ngokuswela oyithathayo/umuntu osekuhluphekeni kavamanga ukuphumelela.
24.Icala kaliboli- isenzo esibi kasipheli loba umuntu angaze azame ukubalekela isijeziso ekucineni uzafica silokhu simlindele.
25.Icala lembula ingubo lingene- icala lingakufica ungazi lutho.
26.Idlozi liyaphakelwa- kuxwayiswa umuntu othi angaphumelela azenze ozuze leyonhlanhla yedwa akhohlwe amadlozi.
27.Igadigadi idiniwe- umuntu osecela uncedo ukuba lokho akwenzayo sokumehlula kanti uyabe eqale esithi angazenzela yedwa.
28.Igwababa liphethe umgodo- kubatshazwa ulutho oluhle olwenziwe ngumuntukazana okungakhunjulelwe ukuthi angaluthola.
29.Ihlonipha lalapha engekugana khona- umuntu kumele ahloniphe abantu bonke, angakhethi.
30.Ikhotha eyikhothayo- kulula ukuthi usize umuntu ojayele ukukusiza lawe/unceda okuncedayo lawe.
31.Ikhula lamanono ayo- umuntu ukhula lezenzo zakhe ezinhle ezavele zabonakala esesemncane.
32.Imbila yaswela umsila ngokulayezala- othanda ukuthuma katholi lutho.
33.Imbuzi igudla iguma- kafuni kuphumela egcekeni ngenkulumo yakhe.
34.Imbuzi iphekwe lempondo- into kayenziwanga kuhle, yenziwe ngumuntu ongaziyo.
35.Impethu ingena ngenxeba- kuxwayiswa umuntu ukuba ananzelele lokho akwenzayo ngoba kungamngenisela okunengi okubi.
36.Indlela ibuzwa kwabaphambili- kufundiswa abantwana ukuba izinto abangazaziyo kumele bazibuze ebadaleni ngoba bona sebabona okunengi.
37.Indlu yegagu iyanetha- kuhletshwa umuntu ozenza igqala ngolutho alwenza abanye kukanti okwakhe ukuyekela kusonakala.
38.Induku enhle iganyulwa ezizweni- into/intombi enhle iyahanjelwa kayimponguzifikela nje ikulande uhlezi.
39.Induku kayakhi muzi- ungahlali ngokulwa nsuku zonke emzini wakho.
40.Inhlanzi itshelwe ngamanzi- usehlupheka kanti ubehlezi kuhle.
41.Inhlwa kayibanjwa ngekhanda- ungenzi amawala , yekela into iphumele egcekeni.
42.Inja ingeke ifuye enye inja- umyanga ngeke agcine omunye odubekileyo.
43.Inkomo ingazala umuntu- ngeke kwenzeke/kuyazila/ kungabayimihlolo.
44.Inkomo ixakelwe linkonyane- usephelelwe yingqondo kasakwazi angakwenza.
45.Inkosi yinkosi ngabantu- kuxwayiswa umuntu ophethe isikhundla ukuthi aphathe kuhle abantu ngoba ekuleso sikhundla ngabo.
46.Inkukhu inatha amaqanda ayo- umzali uzibulalela abantwabakhe.
47.Inkunzi emnyama iyawona amathole- umkhokheli ongalunganga wenza lalbo abaholayo bengalungi.
48.Inotho/ubukhosi ngamazolo- kuxwayiswa umuntu ukuthi angaboziqakisa ngesikhundla alaso loba inotho ngoba kuzaphela.
49.Inqina laphuma embizeni- wasila engozini embi/ into isiphunyukile sithembile.
50.Intandane enhle ngumakhothwa ngunina- kungcono ukufelwa nguyihlo kulokufelwa ngunyoko.
51.Into yomuntu ngumhluzi wempisi- into yomunye kayithenjwa ngoba umniniyo angakuthathela ungalindelanga.
52.Inxeba lendoda kalihlekwa- ungahleki osebunzimeni/ ungathokozeli ukuhlupheka komunye ngoba kungaba nguwe kusasa.
53.Inyathi ibuzwa kwabaphambili- kufundwa ebantwini abadala/ buza abadala kuqala ngoba yibo abalolwazi..
54. Inyembezi zendoda zehlela esifubeni- umuntu wesilisa akumelanga athi nxa elohlupho oluthile ahambe ekhuluma ngalo ebantwini bonke.
55.Inyoni itshayelwa abadala- umntwana angaze abelecala olomlandu ngumzali.
56.Inzimakazi izala ilungakazi- umuntu omubi kumbe ongalunganga uyamzala untwana omuhle kumbe olungileyo/ ivila lingazala umuntu okhutheleyo.
57.Iqaqa kalizizwa ukunuka- uthanda ukuhleka izici zabanye esakhe engasiboni
58.Isalakutshelwa sibona ngomopho- umuntu olihlongandlebe uzwa ngokuzibona esehlelwe yingozi.
59.Isigogo sigoqwa sisemanzi – umntwana ufundiswa ukuziphatha kuhle esemncane.
60.Isihuba sakutsha- sezakufa/ ogulayo usephefumulela okokufa.
61.Isikhuni sizala umlotha – umntwana ufuza abazali bakhe lobubi bezenzo zabazali bakhe.
62.Isilonda sisola imbilaphi- olecala ulinindela komsulwa.
63.Isisu somhambi kasinganani singango phondo lwembuzi- isihambi kasincitshwa ukudla ngoba singeke sikuqedele konke.
64.Isitsha esihle kasidleli- ulutho oluligugu kaluhlali uya uthi usakholisa ngalo lwedlule.
65.Ithendele elihle ngelikhala ligijima- ukuthi nxa umuntu esefikelwe yingozi kumele azame amacebo okuphunyuka kulokuthi azilingane aze alimale.
66.Ithunga liyagcwala ngompehlo- ungaze wadelela izintwana ezincane ngoba yizo izingakwenza uphumele/uma ungaphumelelanga kuqala zama njalo.
67.Izandla ziyagezana- kulula ukunceda lowo ojayele ukukunceda lawe.
68.Izolo liyembelwa- lokho abantu abaxabane ngakho njalo bathethelelana ngakho kufanele bakukhohlwe.
69.Kazalanga wabola amathumbu- wazala abantwana abangahloniphiyo njalo abangalunganga.
70. Kubomvu umkhiwa ukhithikile- qaphela kulengozi, abanye njalo bathi sitsho ukuthi nanku ukudla kuchaphakele wozani lizitike.
71.Kusasa kuyizolo- okwenza lamuhla kuyakwenzeka lakusasa.
72.Kwafa igula lamasi- kukhalwa ngomuntu osetshonile obe elusizo phakathi kwabantu.
73.Libalele ngitsho lasebukhweni bezinja- emini, ilanga likhanya kungela ngitsho leyezi elilodwa/kubatshazwa ukutshisa kwelanga.
74.Loba kungela qhude kuyasa- loba ungekho ungacabangi ukuthi abantu bazahlupheka.
75.Ngikubeka isikhupha- ungonile kodwa angizukulwa lawe lamuhla sizahlangana ngelinye ilanga.
76.Ngumanxiwa kawamili mbuya- ngumuntu ohlezi ethuthile njalo nje.
77.Ngumnyankomo- abanye bathi kutsho umuntu ongaziwa lapho avela khona abanye njalo bathi kutsho ukudana kakhulu.
78.Okuvuthiweyo kubolile- ukucebisa abanye ukuthi badle bengakhali ngoba ukudla kuzaphela.
79.Oxamu baxhulene- kuhletshwa ububi babantu abathatheneyo ukuba baqondene ngobubu babo.
80.Selidumela emansumpeni- kukhuthazwa umuntu ukuthi sezaphumelela.
81.Sizoyicela isivuthiwe- kuxwayiswa umuntu ongathandi ukwelulekwa ngabanye.
82.Sobohla manyosi- kuzaze kukuphele lawe.
83.Ubude abuphangwa- kukhuzwa umntwana ogagamela izinto eziphezu kwakhe ukuba kufanele aze azenze esefike kulelobanga.
84.Udiwo lufuze imbiza- umntwana ufuze abazali bakhe.
85.Udlela emakhukhwini- uyancitshana.
86.Udwayi ufa lensiba zakhe- lokho umuntu oyikho khona uze afe lakho.
87.Ugandwa yini lenyoka kazisela mazinyo- engasake afe.
88.Ugegelela imbuya wesaba ulude- ulanda abadeleleyo etshiya lowo omqalileyo ngoba emesaba.
89.Uhamba phezu kwamawa- impilo yakhe isengozini.
90.Uhlobo olungabekwa nhlanyelo- ukuthetha ngezenzo zomuntu ezitshengisa umdabuko wabakibo ababevele bebabi.
91.Ukhala eziwela esiswini- kukhulunywa ngomuntu olento emdlayo kodwa owehluleka ukuthi ayibike ebantwini ngoba ingamthelela ihlazo.
92.Ukhala ngelihlo linye- uzenza olosizi yena engelalo.
93.Ukhuni olungaziwayo kaluthezwa- kuxwayiswa labo abazimisele ukuthatha ukuthi ijaha loba intombi kumele ithande lowo emaziyo lapho adabuka khona ukuze kusasa kungamhluphi.
94.Ukungazi kufana lokufa- kukhulunywa ngento eyabe isiwonakele ngoba bekungaziwa lutho ngayo.
95.Ukusuza komnumzana kwesulelwa kumfokazana – isono somuntu omdala kasibatshazwa.
96.Ukuzala yikuzelula amathambo/yikuzimbela- ukubuka isenzo esihle esenziwe ngumntwana.
97.Ukwanda kwaliwa ngumthakathi- sibonga umntu ngoba esihlangule singasakwazi esingakwenza.
98.Umcaba owasala emasini- intombi eyasala ekhaya ezinye zisenda.
99.Umendo kawuthunyelwa gundwane/kawutshayelwa mathambo- ukuzikhala kowendileyo esebona uhlupho ayengazi ukuthi uzalubona emendweni.
100.Umenzi kakhohlwa kukhohlwa umenziwa- abantu abonela anye kabalutho ukukhohlwa kodwa labo abezwe ubuhlungu kabakhohlwa lanxa kungaze kwedlule isikhathi eside okunganani.
101.Umfazi kalankosi- umfazi kayesabi indoda yakhe kakukhathalekile ingabe ilesikhundla esikhulu kanganani.
102.Umkhwenyana yinxoza- umkhwenyana akumelanga adinwe yikupha abakwabozala izipho.
103.Umlahlise okwenyongo yenyathi- umale/umlahle kazafuna ukuthi asondele kuye njalo.
104.Umlomo litshoba lokuziphungela- ukuphendula uzama ukuzisiza kulelocala oletheswayo.
105.Umlungisi ngumoni/umuntu kalamcoli- abantu babasole nxa besenzelwa okuhle, ngomona wokuthi usuzazisa ngezenzo zakho ezinhle.
106.Umntwana wenyoka yinyoka- umuntu nxa ezalwa ngabantu abasolwayo lanxa angaze azame njani ukuba ngumuntu olungileyo ungamethembi.
107.Umntwana wesilwane yisilwane- umntwana uhle akhanye ukuthi uzalwa yindoda enjani esemncane.
108.Umntwana yindla ngaye- umuntu omdala oyayathi ulutho lufunwa nguye alucele ngomntwana athi uyalukhalela.
109.Umqokolo wendwangu uvuthelwa emlonyeni- okwakhe akumelelwa ukuthi kuze kulunge.
110.Umthunywa kalampontsho- othunyiweyo kalacala.
111.Umthwente uhlaba usamila- impawu zokuhlakanipha zihle zizikhanyele lanxa umuntu esesengumntwana.
112.Umuntu kazizali- abantwabakhe kabamfuzanga ngezimilo zabo.
113.Umzenzi kakhalelwa- ngumuntu osesenkathazweni ngenxa yokungalaleli ezluleko zabadala.
114.Ungena ngenxeba njengempethu- umuntu ohluphekayo abantu bangamenzela umona ngoba besazi ukuthi uyadubeka.
115.Unxiwa luka Ha! alwakhiwa- lokho osekubonakele akumelanga kukuqede amandla qina uzame amanye amacebo.
116.Unyawo kalula mpumulo- phatha abanye kuhle ngoba kusasa kungenzeka ukuthi udinge usizo lwabo.
117.Usenga inkomo, asenge inkonyane – umuntu ongahloniphiyo, okhombisa umfazi abuye akhombise indodakazi yakhe.
118.Uthango ludla amakhomane- umzali nguye othakatha abantwabakhe.
119.UTshaka usekhaya- oqeda abantu ukhonapha ekhaya.
120. Utshaya inja ngekhanda- ngumyanga.
121.Uwelwe ngamazolo- ubelenhlanhla.
122.Uye kwelongwelumatha – uhambe kazaphenduka.
123.Uyibambe ngesidukwini- amandla akuye.
124.Uyisikela emunweni- uhlezi kuhle kasweli lutho.
125.Uzidle izibeka amathambo- uma kusenda intombi engela simile zingabuyela inkomo zamalobolo.
126.Wafa kabili njengomkhobo- ubekhala ngobubi obumehleleyo sekuphinda kusenzakala okunye okubi.
127.Waqothula imbokodo lesisekelo- ukubhujiswa komuzi wonke, abazali labantwana.
128.Wanyiwa yinyoni- umuntu oxwaywa ngabantu ngenxa yezenzo zakhe okwenza aswele izihlobo labangane.
129.Yawuchitha umuthi inkonyane- ukuveza ulutho obeluyimfihlo ngesikhathi esingayisiso.
130.Zinqunywa amakhanda ziyekwe- izindaba ezithinta amabizo abanye abantu akumelanga zihlale ziphathwa zilamacala.
Umthapho (References)
Mnkandla P.N (1978) Ulimi Lwethu, Mambo Press, Gweru
Mnkandla P.N (1970) Ilifa labobaba, MamboPress, Gweru
Nyamambi A. M and Dladlazela P (1975) Izaga, Mambo Press, Gweru